Pada suatu massa terjadikeanehan di Lingkungan
sebuah keluarga. Keluarga tersebut bernama keluarga Tutuan. Keanehan yang terjadi
di keluarga ini terjadi ketika keluarga ini memakan buah timbul. Karena setiap
memakan buah timbul terjadi sebuah keanehan pada bagian tubuh keluarga ini,
maka dilaranglah keluarga Tutuan agar tidak memakan buah timbul. Hal ini telah
diwarisi secara turun-temurun oleh keluarga Tutuan. Kepercayaan akan mitos yang
diwarisi oleh Keluarga Tutuan bahwa keturunannya tidak boleh memakan buah
timbul berawal dari sebuah kejadian yang dialami oleh leluhurnya terdahulu.
Cerita ini berawal dari sebuah
kejadian yang dialami oleh seorang ibu dari leluhur Keluarga Tutuan jatuh ke
dalam sumur, karena tidak ada yang mengetahui ia jatuh ke dalam sumur ia
meninggal di dalam sumur tersebut. Setelah peristiwa jatuhnya ibu tersebut ke
dalam sumur, sebuah keajaiban terjadi dari dalam sumur tempat ibu tersebut
jatuh tumbuhlah sebatang pohon. Pohon yang tumbuh dari dalam sumur ini adalah
pohon timbul. Pohon timbul yang tumbuh tersebut merupakan penjelmaan dari ibu
yang jatuh ke dalam sumur.
Hari demi hari berganti, pohon
timbul yang tumbuh dari dalam sumur berbuah. Karena tidak ada yang mengetahui
bahwa pohon timbul ini adalah penjelmaan ibu tersebut, maka keturunan ibu
tersebut memetik buah timbul itu dan memasaknya. Nah, buah timbul yang sudah
dimasak ini kemudian dimakan oleh Keluarga Tutuan. Setelah memakan buah timbul
tersebut, terjadilah suatu keanehan pada salah satu bagian tubuh keluarga
Tutuan. Keanehan yang terjadi pada bagian kepala keluarga ini adalah tumbuhnya
benjolan pada kepala Keluarga Tutuan setelah memakan buah timbul.
Keluarga Tutuan mengira hal itu
sebagai suatu kebetulan saja. Untuk membuktikan kebenaran tersebut, bertanyalah
keluarga ini pada orang sakti (Balian). Setelah ditanyakan kepada orang sakti,
barulah mereka mengetahui bahwa buah timbul yang mereka makan adalah penjelmaan
dari ibu leluhur mereka. Oleh karena itu, siapapun dari keturunan keluarga Tutuan
yang memakan buah timbul akan mengalami kejadian yang aneh yaitu tumbuh
benjolan seperti buah timbul pada bagian kepalanya.
Dari kejadian yang dialami tersebut, maka berjanjilah Keluarga Tutuan bahwa
mereka tidak akan memakan buah timbul sampai keturunan mereka yang selanjutnya.
Apabila ada keturunan mereka yang memakan buah timbul akan terjadi hal yang
sama yaitu tumbuh benjolan di kepala. Sampai saat ini, larangan memakan buah
timbul masih dipercayai oleh Keluarga Tutuan.
Cerita ini juga didukung dengan Sejarah Tutuan berdasarkan
Prasasti Tutuan yang tersimpan di Pura Bukit Buluh Gunaksa Klungkung.
PRASASTI KI MANTRI TUTUAN
Kasurat
Antuk Bahasa Kawi ( Jawi Kuno )
Om
Awighnamastu
Pengaksamaning
hulun ring Bhatara Hyang Mami, Sang ginlaring sarining Ongkara Mantra. Iki
kandanira Mantri Tutuan, kawit ira munggah ring Prasasti, Sentanan Ida Dalem Mangori.
Ida Dalem Mangori, kawit Ida sentanan Dalem Sagening, mijil saking Gunung
Agung. Ida Dalem Sagening jumeneng ring Pulo Bali, kasuwen-suwen ring Pulo
Bali, raris Ida masentana asiki ngaran Dalem Mangori. Kawekasan Dalem Sagening
mantuk ka swargan nyalebongkot. Kari Dalem Mangori, raris Ida ngambil rabi ring
Keling, kaprenah putun Ida antuk Mpu Galuh, jumeneng ratu ring Keling ngaran
sira Mpu Hati, punika ingalap rabi denira Dalem Mangori. Ida Dalem Mangori
sampun puput sekadi solahing ratu ring Keling, tur kabiseka ratu. Kawekasan
maduwe sentana asiki lanang, biniseka Ratu Mangori, nanging sampun antes ring
raga.
Kalawas-lawas
pwa sira, rug jagate ring Erlanggia, ginemok denikang gering agung, ana
sentanan Ida Prabu Erlanggia, tinilaring kadaton, nanging istri kantun alit,
tur rare punika kawit mabiyang wwong kayak, raris sumusup ring alas Keling, ana
kapanggih pisang bawah, ring tengahing alas Keling punika, dadiania ana rare
asingidan ring pisang bawah punika, oneng katekana.
Alawas-lawas
pwa sira Ida Dalem Mangori, raris lunga maburu ring alas Keling, lacur pemargan
Ida, tan ana molih baburonan, dadiania amurang-murang lampah laku nira, kairing
antuk waduanira samian. Dadiania ana kapanggih pisang bawah ring tengahing alas
Keling ika, raris kapotong pisang punika antuk pedang denira Dalem Mangori.
Sampun pegat pisang punika, raris mijil wong pawestri saking pisang bawah
punika, ayu ta rupanira, drasatsat sang hyang ratih angandarat, nanging kantun
rare wong pawestri punika. Tur raris ingambilana denira Dalem Mangori,
kapinalayukta maring Keling. Wong pawestri punika mangaran sira Brit Kuning.
Kalawas
pwa sira Ni Brit Kuning malinggih ring Keling, sida sampun duhur, raris
karinajasan denira Dalem Mangori. Kasuwen mobot sira Brit Kuning, raris maduwe
oka lanang, mangaran I Mantri. Kasuwen I Mantri kaduduk putra ring sira Mpu
Hati, tur kapineras denira, karana mandados Satryawangsa. Malih Ni Brit Kuning
maduwe oka, nanging kantun alit, pinah wenten pitung sasih. Dadiania ana
angetek ikang kali, ring tengahing Alas Keling. Ida Sang Resi angawetu kali
sareng saroro, ngaran Sang Resi Suntiwana maharep Sang Resi Saba, sasuhunan
manglawan pranakan, raris nyuduk kasuduk sami mapisan antuk lancep tateken sami
sapisan raris seda sinarengan mantuk manyuwarga, dening kautamaning kancep
punika wit siyung Sang Hyang Kala, ngaran I Sadug I Sadeg. Nanging kantun ring
tengahing alas punika, ring linggih Ida nangun kali. Kancit rawuh Dalem Mangori
ring tengahing alas punika, kacingak Ida Sang Resi anangun kali, nanging Ida
Sang Resi sampun puput manyuwarga, Ida Dalem Mangori pinanggih ana lancep wit
tateken Sang Resi maka roro, inamet denira Dalem Mangori.
Caritanen
ta sira ana kali wetu ring Keling, nanging saking Ni Brit Kuning anangun kali.
Dadiannya angimur-imur ta sira, tur kasedayang sutanira antuk Ni Brit Kuning,
raris kapinukang-pukang ikang rare antuk I Biang. Wus kapinukang-pukang,
kagenahang ring dulang pangrayunan Dalem, tur tunukuban antuk saab.
Tan
caritanen ring awan, kancit rawuh Dalem Mangori, tur angawa lelancep wit
tateken sang Resi maka roro, raris kalinggihang ring pamerajan. Sampun puput
kalinggihang, Ida Dalem Mangori raris Ida ngandika ring Ni Brit Kuning, “ Uduh
Ni Brit Kuning, endi ungguwan sutaningsun”, raris umatur Ni Brit Kuning, “
Singgih pukulun Dalem, irika ikang cili ring dulang unggwanira, sampun wus
manira mastika ikang cili, tur sampun puput kapinukang-pukang”, raris Ida Dalem
manyingak saparipolah ikang cili ring dulange, sampun puput kapinukang-pukang
antuk Ni Brit Kuning, raris Ida Dalem Mangori nyingak rare punika. Meling ring
utamaning pawijilan, punika karaning Ida kangen ring raga, tur Ida menangis,
raris Ida mabhisama. “ Duh kita rare cili, moga kita mandadi dewa kautaman,
riwekasan mangda molihing yasa, mandadi rare juru angon, nanging tan rejana
sasuangan I Dawuh Baingin”, asapunika pamastun Ida Dalem Mangori, dadiannya
srengen Ida Dalem Mangori, raris Ida manigtig tur kapinaid-paid Ni Brit Kuning,
raris kagedos saking dalem kadatuan.
Munggah
ring Prasasti Ujarakand.
Punika
kalaning ngalas Ni Brit Kuning, raris magenah ring tengahing alas Keling
punika, tur kakaryanang tangsi, kuluan tangsi punika madaging sumur tan ana
madaging toya, malih pakaryane Ni Brit Kuning matatanduran, lwirnia kang
tinandur ring alase : uwi, talas, pulada, punika sane kapuponin ring alas
punika.
Alawas-lawas
pwa sira okane Ni Brit Kuning ngaran I Satryawangsa meling ring I biyang Ni
Brit Kuning, dadiannya umedek sira I Satryawangsa, saha sembah “ Singgih
pakulun Dalem, manira umatur ring Dalem, endi unggwan bibinta ngaran Ni Brit
Kuning”, “ Ana ring tengahing alas Keling unggwan bibinta “. Malih I Satryawangsa
umatur ring Dalem Mangori, “Singgih Dalem, manira mapinunas ring Dalem, buat
angeton bibin manira ring tengahing alas punika”, raris ngandika Ida Dalem
Mangori “Uduh Satryawangsa, nira angugraha ta sira, nanging ana pamidin ingsun,
aja kita anembah bibinta, apan tan wenang kita anembah bibinta, yan kita
anembaha, susud kautamanta”, “Singgih pakulun Dalem, manira sairing hyun Dalem”
tur saha sembah ring linggih Dalem.
Munggah
Ring kata Babad,
Aga
I Satryawangsa lumaku ring alas, sampun ndauhin kaulanira mwang pangalasan,
angawa asu muwang jaring. Sapraptane ikang kawula raris mangiring, raris
memargi I Satryawangsa maring tengahing alas Keling punika.
I
Satryawangsa miwah kaulanira raris mamasang jaring, tur nyaragang ikang asu.
Asu punika raris anyakal ring tengahing alas, wyakti kacunduk Ni Brit Kuning
antuk asu punika, raris Ni Brit Kuning kapilayu, sumusup maring pondok ika,
dadiannya asu punika tan sah aburu. Muwang kawulan Ida manyarengin angetut sira
anyarag, raris kabelet Ni Brit Kuning ring pondok ika, tur sira Ni Brit Kuning
age angineb ikang lawang raris sumirep, dadiannya manangis I Satryawangsa,
lingnia masasambatan, “ Ibuninghulun, kasyasih ta nghulun, daweg tingali ta
nghulun “. Ring wus mangkana ujarnia, raris medal Ni Brit Kuning saking pondok
punika, raris ingusap-usap wadananira I Satryawangsa. Irika I Satryawangsa
kapili-pili idepnia raris matur “ Ibuninghulun aptia angaturakna panganjali
ring ibu “. Asawur Ni Brit Kuning, “ Uduh anakku, aywa kita nembah aku “, “
Aywa ibu mangkana”.
Irika
raris inideran ibunia ring selating bale, I Satryawangsa tan sah anembah
ibunia, irika masasirig Ni Brit Kuning ring kuluaning kubu, dening asapunika
pramangkin pegat kubu punika, karana ana bale pegat.
Ni
Brit Kuning raris tiba maring semer, ngeraris seda Ni Brit Kuning ring semer.
Dening sampun seda Ni Brit Kuning, I Satryawangsa agelis angeton bibinta ring
tengahing semer, dadiannya mesat atmania Ni Brit Kuning, matemahan Tuhu-tuhu,
tur masuara. Malih I Satryawangsa manyingak bibinia, raris anggania mentik
manadi timbul. Punika karana I Satryawangsa mabhisama ring timbul, “ Inggih
biang Ni Brit Kuning, biang matemahan timbul, tityang ngaturaken bhisama, yening
tityang kawekasan mamaksa timbul, sasuangan tityang mangda keni gering sarwa
sandi, dening biang Ni Brit Kuning mentik dados timbul “.
Munggah
ring Ujarakanda.
Sapunika
I Satryawangsa raris budal. Tanucapan ring awan, kancit rawuh ring Keling,
raris matur ring Dalem Mangori muah ring sira Mpu Hati, saparipolah ibiang Ni
Brit Kuning, katiba maring sumur raris seda, “ Jiwa atmania mesat mandadi
Tuhu-tuhu, anggania mentik mandadi timbul”. Asapunika katur ring Ida Dalem
Mangori, raris ngandika,” Uduh kita Satryawangsa, nanging ana piteket ira ri
kita, dening kita anembah bibinta Ni Brit Kuning, moga kita I Satryawangsa
mangda susud gagamanta tkaning kautaman, nanging mangda kaalap arnawan bibinta
mwah pawetuania”.
Dening
asapunika I Satryawangsa kasusudang ring Ida Dalem Mangori, kawekasan I
Satryawangsa raris anyamut ring Bali, punika karaning I Satryawangsa ngaran I
Mantri Tutuan.“ Nanging kita tan wenang angajengang timbul, sasuangan kita,
dening biang kita mentik dadi timbul”, punika karaning mangkana, I Satryawangsa
kaicen sapanganggening mantri sasana.
Munggah
ring Babad 1220
Tan
ngeh yan carita, raris kaicen sangupati denira Dalem Mangori, lagi ring Gunung
Mahameru sira. “ Ih kita Satryawangsa, yen kita pageh ring kawitan muwang ring
pawijilan Ida Dalem Mangori, moga kita amanggih kawibawan, yening kita nora
pageh, moga kita kurang pangan kinum, muwah panas bara pinanggih ta”,
Heneng
katana
Ida
Dalem Mangori sayan liyep, raris mantuk maring Taya, raris maganti ratu, saking
okan Bhatara Gnijaya, mijil saking Gunung Mekah, jumeneng ratu ring alas Terik,
muwang Dalem Mahasakti ring Brambangan, I Mantri Tutuan mamarekan ring Ida, tur
kaicen piagem ring Ida Ratu Sakti, dening I Mantri Tutuan katereh denira Prabu
Erlangga saking Kediri nanging saking istri, saking purusa Ida Dalem Mangori.
Wit I Mantri Tutuan maibu solot, sira I Mantri Tutuan polih mamarekan ring Ida
Sang Prabu Erlanggya saking Kediri.
Alawas-lawas
pwa sira I Mantri Tutuan, mapamit ring Ida Sang Prabu Erlanggya, I Mantri
Tutuan raris nyamut ring Bali, ring Ida Dalem Tegal Belesung, kawekas Ida Sang
Prabu Erlanggya saking Kediri, ana putun ira sawiji ngaran Ratu ring Kuripan,
punika jumeneng ring Bukit Buluh, Ida rumaga dewa kautaman, nanging Ida
mairingan kekalih ngaran Ni Brit Kuning naler meraga dewa, punika manados
ameng-amengan ring Bukit Buluh, angemit ratuning Kuripan.Sane asiki rare Angon,
wit sutanira Ni Brit Kuning, sane nguni duk rare kapinukang-pukang, punika
manados dewa kautaman, punika ngemit Ida ring Bukit Buluh, tan sah mangangon
lembu irika.
Disebutkan
perjalanan sejarah seorang Maha Rsi yang bernama Maha Rsi Segening (Empu
Keling) yang mendapatkan Moksah di Gunung Tohlangkir, yang kemudian dikenal
bernama Gunung Agung. Empu Keling adalah Putra Empu Siwa Gandhu, dan Empu Siwa
Gandhu adalah salah seorang Putra dari Empu Beradah. Empu Keling berputra yang
bernama Dalem Mangori. Dalam pejalanan hidup beliau (Dalem Mangori) adalah
seorang Penguasa Wilayah Keling di Jawa Dwipa.
Di
Jawa Dwipa Dalem Mangori menikahi seorang Ratu Dari kerajaan Kalingga yang
bernama Dyah Mpu Wati (cucu dari Mpu Galuh alias Ratu Sima). Dari pernikahan
beliau menurunkan Ratu Mangori yang kemudian menurunkan Arya Kanuruhan
sekretaris Raja Gelgel. Arya Kanuruhan berputra tiga orang yaitu Pangeran
Tangkas, Arya Brang Singa dan Arya Pegatepan.
Dalem
Mangori dikenal sebagai seorang Dalem yang suka berburu ketengah hutan Keling. Suatu
hari dalam perburuannya, beliau bertemu seorang gadis kecil di bawah sebuah
pohon pisang yang berparas sangat cantik. Anak gadis itu dipungut dan dibawa ke
kerajaan dan diberi nama Brit Kuning. Brit Kuning kemudian diketahui adalah seorang
putri kerajaan Airlangga, dan setelah menginjak dewasa Brit Kuning dinikahi
Dalem sebagai istri penawing di kerajaan dan berputra laki – laki yang di beri
nama Mantri Anom. Mantri Anom kemudian diangakat putra oleh Dyah Mpu Wati
(diadopsi) bergelar Satrya Wangsa.
Berselang
kurun waktu tertentu Brit Kuningpun melahirkan putranya yang kedua. Entah
karena salah paham bagaimana, Brit Kuning membunuh putranya untuk dijadikan
santapan Dalem Mangori. Mengetahui keadaan demikian betapa marahnya Dalem
terhadap Brit Kuning, serta mengusirnya dari kerajaan dan diasingkan ke tengah
hutan Keling. Dalam keadaan yang sedang marah begitulah runtuh sabda Dalem
Mangori terhadap putranya, “Wahai Anakku, semoga engkau cepat manumitis dan
menjelmalah engkau sebagai manusia yang bisa menghilang, lahirlah sebagai
seorang gembala dengan nama Rare Angon”.
Waktu
terus berlalu Satria Wangsapun kini memasuki usia dewasa. Bertanyalah dia
tentang keberadaan ibu kandung yang melahirkannya. Dalem tak kuasa untuk
menyembunyikan keadaan yang sebenarnya, dan dikatakanlah bahwa ibu kandungnya
telah diusir dan diasingkan ke tengah hutan Keling karena kesalahannya telah
membunuh adik kandung Satria Wangsa ketika masih bayi. Seketika itu muncul di
dalam keinginan Satri Wangsa untuk bertemu ibunya seraya minta ijin dari Dalem
Mangori. Dalem mengabulkan niat Stria
Wangsa untuk bertemu ibu kandungnya dengan suatu pesan yang tidak boleh
dilanggar oleh Satria Wangsa bahwa tidak diperkenankan untuk menyembah ibunya
karena secara status ibunya telah dikeluarkan dari status kerajaan akibat
kesalahannya telah membunuh putranya sendiri.
Satria
Wangsa segera beranjak menuju hutan Keling dengan diiringi oleh pasukan
kerajaan dan pengawal. Ketika berada di tengah hutan dan bertemu ibunya Satria
Wangsa merasa tidak tega untuk tidak menyembah sang ibu yang melahirkannya, kendatipun
telah diperingatkan ayahandanya. Brit Kuningpun menolak untuk disembah karena
telah mengetahui posisi dirinya dan status anaknya sebagai seorang putra Dalem.
Brit Kuning berlari dan bersembunyi di balik tembok biliknya. Satria Wangsa
tetap menyembahnya, sehingga keanehan terjadi dan terbelahlah bangunan bilik
itu menjadi dua sehingga ada ceritra tentang bale pegat sejak saat itu yang
kemudian dikenal di Bali. Brit Kuning tak henti berlari menghindari untuk
disembah Putranya hingga akhirnya dia terperosot kedalam sebuah sumur di
belakang rumahnya dan terjatuh. Mengetahui hal itu terjadi Satria Wangsa segera
berlari dan mengejar hendak menolong, tapi tak bisa. Ibunya telah terjatuh
kedalam sumur itu dan keanehan terjadi lagi. Dari dalam sumur seketika tumbuh
pohon Timbul dan di puncak hinggap seekor burung tuu-tuu. Ketika itulah Satria
Wangsa bersumpah untuk tidak memakan buah timbul dan tidak menyakiti burung
tut-tuu hingga seketurunannya. Bahkan tidak juga boleh meminum air sumur.
Setelah
semuanya terjadi, kini Satria Wangsa bertolak ke istana dan bertemu ayahandanya
serta menceritrakan kejadian di tengah hutan itu kepada ayahnya Dalem Mangori. Mendengar
ceritra Satria Wangsa, Dalem Mangori marah dan serta merta mengusir Satria
Wangsa dari istana Kalingga serta mencopot gelar yang disandangnya sebagai
seorang putra kerajaan karena telah berani melanggar larangan Dalem. Satria
Wangsapun pergi dan menuju kerajaan Airlangga untuk bertemu kakeknya Prabu
Airlanga. Di kerajaan itu Satria Wangsa menceritrakan hal yang terjadi kepada
Sang Prabu Airlangga dan akhirnya menyarankan Satria Wangsa datang ke Bali
untuk bertemu Dalem Tegal Belesung, dengan menyandang gelar baru yaitu “Mantri
Tutuan”. Matri Tutuan diterima Dalem Tegal Belesung, dan menetap di Bukit Buluh
Gunaksa, Klungkung, Bali, yang selanjutnya menjadi pusat dari keturunan KI
Manti Tutuan.